I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả

- Nguyễn Minh Châu (1930-1989). Quê: Quỳnh Lưu- Nghệ An

- Là một trong những cây bút văn xuôi tiêu biểu của văn học kháng chiến chống Mĩ và đặc biệt giai đoạn sau năm 1975, vị trí văn học của ông lại càng được đánh giá cao bởi những tìm tòi sáng tạo về tư tưởng và nghệ thuật trong các tác phẩm, góp phần đổi mới văn học nước nhà từ những năm 80 của TK XX đến nay.

- Năm 2000, được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật

2. Sự nghiệp

- Tác phẩm chính:

+ Tiểu thuyết: Cửa sông( 1967), Dấu chân người lính (1972), Lửa từ những ngôi nhà (1977)…

+ Truyện ngắn: Người đàn bà trên chuyến tài tốc hành (1983), Bến quê (1985), Chiếc thuyền ngoài xa (1987)

- Truyện ngắn Bến quê

+ In trong tập  truyện cùng tên, xuất bản năm 1985

+ Văn bản trong SGK đã được lược bỏ một đoạn ở phần đầu truyện.

3. Tóm tắt

- Nhĩ là một người đã từng trải, đã từng in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ, nhưng bi kịch xảy ra khi bãi bồi bên kia sông Hồng ngay gần nhà thì anh lại chưa từng được đặt chân tới. Trong lòng anh dâng lên niềm say mê khám phá, pha lẫn với nỗi ân hận đau đớn. Giờ anh muốn được thực hiện ước muốn được đặt chân sang bên kia bãi bồi sông Hồng nhưng chẳng thể được, bởi anh đang bị bệnh, liệt chân, phải nằm một chỗ. Chính lúc này anh mới cảm nhận và thấy được những nơi gần gũi xung quanh thật giàu có và đẹp đẽ, cảm nhận được sự đáng yêu của lũ trẻ con hàng xóm.

- Nhĩ đã giải tỏa ước muốn được đặt chân lên bờ bên kia sông Hồng bằng cách nhờ thằng Tuân - con trai hãy qua đò đặt chân lên bờ bên kia bãi bồi sông Hồng, đi chơi loanh quanh, ngồi xuống nghỉ chân đâu đó một lát rồi về, coi như là thay mình thỏa nguyện nỗi lòng. Trên đường đi, thằng Tuân sà vào một đám người chơi phá cờ thế trên hè phố, mải chơi quên mất nhiệm vụ bố giao. Cuối cùng cậu đã bị lỡ chuyền đò không sang được bãi bồi bên kia sông Hồng theo như anh mong muốn. Nhĩ buồn bã. Người vợ tên Liên luôn ân cần, chăm sóc, thuốc thang cho anh khi ốm đau, tật bệnh. Nhĩ đã thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này.

- Ông cụ già hàng xóm tên Khuyến cũng đã nhận ra được sự thất vọng, tiếc nuối của Nhĩ thông qua vẻ ngoài đau khổ của anh trong những ngày tháng bệnh tật của anh.

- Câu chuyện kết thúc với sự ám ảnh về hình ảnh Nhĩ “ cố thu nhặt hết mọi sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát ( giơ tay đưa mạnh về một hướng để ra hiệu) y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó” với một sự trông đợi vô vọng, với những niềm nuối tiếc dằn vặt về những điều thân thuộc nhất mình chưa làm được.

II. Đọc- hiểu văn bản

1. Tình huống truyện

- Tình huống truyện là cái hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện đặc biệt trong truyện khiến tại đó, cuộc sống, con người – nhân vật được hiện lên đậm đặc nhất. Qua đó thể hiện được ý đồ tư tưởng của tác giả gửi gắm.

- Tình huống truyện ngắn Bến quê độc đáo, éo le, ở đây có hai khía cạnh

+ Nhĩ – người trải đời, đi nhiều nơi nhưng chưa hề đặt chân đến bền bờ bên kia sông Hồng.

- Lúc nhận ra thiếu sót đó, muốn được đặt chân lên bến bờ quê nhà đó thì gặp phải lúc anh bị ốm liệt, nằm liệt một chỗ

=> "khoảng đất" cho sự thể hiện nội tâm, nỗi đau giằng xé của Nhĩ.

2. Nhân vật Nhĩ

a. Bi kịch nhân vật Nhĩ

- Nhĩ là một người suốt đời đã từng đi tới không sót một xó xỉnh nào trên trái đất thế nhưng một chân trời gần gũi – cái bờ bên kia sông Hồng ngay trước cửa sổ nhà mình thì lại trở nên xa lắc vì chưa hề bao giờ đi đến. Đây là dấu hiệu, khởi đầu cho sự bi kịch. Nó chỉ thực sự bước vào bi kịch khi anh mãi mãi không bao giờ làm được cái điều mà mình mong muốn, bởi anh đang tật bệnh liệt một chỗ không thể đi lại đươc.

• Tình trạng bệnh tật của Nhĩ: ốm liệt, không thể tự đi lại và phụ thuộc hoàn toàn vào sự chăm sóc của người khác.

+ " … để cho vợ bón từng thìa thức ăn…"

+ " Nhĩ khó nhọc nâng một cánh tay khẽ ẩy cái bát miến trên tay Liên ra"

+ " Anh ngửa mặt như một đứa trẻ để cho thằng Tuấn cầm chiếc khăn bông tẩm nước khẽ lau miệng, cằm và hai bên má cho mình.

+ " …sau phiến lưng đã có nhiều mảng da thịt vừa chai cứng lở loét"

+ " …thu hết tàn lực lết dần trên chiếc phản gỗ à Nhấc mình ra được bên ngoài phiến nệm nằm, anh tưởng như mình vừa bay được một nửa vòng trái đất

+ " Anh mệt lử. Và đau nhức"

=> Cản trở anh tự lập, tự do và làm anh trở thành gánh nặng cho

gia đình với bao nỗi dằn vặt tiếc nuối.

- Anh đã muốn chạm đến điều ước muốn của mình chứ không để tuyệt vọng không thực hiện chúng bằng cách nhờ thằng con trai mình là thằng Tuấn làm một điều khá kì cục: “ sang bên kia sông hộ bố”, “ qua đò đặt chân lên bờ bên kia, đi chơi loanh quoanh rồi ngồi xuống nghỉ chân ở đâu đó một lát rồi về”. Trước sự ngạc nhiên và sự kì quặc của con trai nên anh đã cho Tuấn mấy đồng bạc, mua bánh trái về cho mình, hợp lí hóa công việc đi sang bên kia bờ có mục đích.

=> Hành động nhờ con rất đáng thương, tự sâu đáy lòng, độc giả hiểu rõ được nỗi lòng và ý nguyện tưởng chừng như rất đơn giản với một con người bình thường.

 b. Nhĩ một tâm hồn nhạy cảm, tinh tế 

- Điều này được thể hiện rõ qua khung cảnh thiên nhiên được quan sát và cảm nhận bằng con mắt của Nhĩ, chuyển từ hạ sang thu thật đẹp, lãng mạn

+ Những bông hoa bằng lăng đã thưa thớt

+ Cái nóng hầm hập ở trong phòng cùng với ánh sáng loa lóa vừa nhìn đã thấy chói ở ngoài bờ sông Hồng đã bị rút đi, biến mất.

+ Tiết trời đầu thu đem đến cho sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra, vòm trời như cao hơn

+ Nắng sớm của mùa thu phản chiếu lên bãi bồi sông Hồng trước khuôn cửa sổ nhà Nhĩ

=> Nhĩ cảm nhận tiết trời ấy, màu sắc ấy “ thân thuộc quá dư da thịt, hơi thở của đất màu mỡ”

=> Tâm hồn trong trẻo, yêu đời, gắn bó với nơi sinh sống.

Tuy nhiên sự cảm nhận tươi tắn dó như vẫn có một uẩn khúc của Nhĩ đó là cá nhân mình không thể tự mình đi đến bãi bồi màu mỡ, thân thương đó. Nhĩ quẩn quanh trong suy nghĩ tiếc nuối và thất vọng.

- Nghệ thuật: miêu tả cảnh chi tiết, sử dụng biện pháp so sánh với cách nói hình ảnh

+ Mặt sông như rộng thêm ra

+ …những màu sắc thân thuộc quá như da thịt, hơi thở

=> Qua khung cảnh thiên nhiên ấy, ta không hề thấy một sự bi lụy, tuyệt vọng của một người bệnh sắp lìa chốn dương gian. Thay vào đó là một bức tranh thiên thiên nhiên đất trời hòa quyện, màu sắc tươi tắn, tràn đầy sức sống “ màu vàng thau xen với màu xanh non” gần gũi à gián tiếp cho thấy một tâm hồn đẹp, tinh tế giàu cảm xúc của Nhĩ 

-  Nhĩ "để ý thấy Liên đang mặc tấm áo vá", cảm nhận "những ngón tay gầy guộc âu yếm vuốt ve bên vai" và Nhĩ nhận ra tất cả tình yêu thương, sự tần tảo và đức hy sinh thầm lặng của vợ. Chính trong những ngày cuối đời, Nhĩ mới thực sự thấu hiểu với lòng biết ơn sâu sắc người vợ của mình :" cũng như cánh bãi bồi đang nằm phơi mình bên kia, tâm hồn Liên vẫn giữ nguyên vẹn những nét tần tảo và chịu đựng hy sinh từ bao đời xưa, và cũng chính nhờ có điều đó mà sau những ngày tháng bôn tẩu tìm kiếm...Nhĩ đã tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này". 

c. Tình cảm và sự quan tâm của vợ con với Nhĩ

- Liên, vợ Nhĩ tần tảo, giàu đức hi sinh khiến Nhĩ cảm động "Anh cứ yên tâm. Vất vả tốn kém đến bao nhiêu em và các con cũng chăm lo cho anh được" "tiếng bước chân rón rén quen thuộc" của người vợ hiền thảo trên "những bậc gỗ mòn lõm" và "lần đầu tiên anh thấy Liên mặc tấm áo vá" Nhĩ đã ân hận vì sự vô tình của mình với vợ. Nhĩ hiểu ra rằng: Gia đình là điểm tựa vững chắc nhất của cuộc đời mỗi con người.

d. Ý nghĩa hình tượng nhân vật Nhĩ

-  Đại diện của một bi kịch

+ Nhĩ là một người tự tin, đi nhiều biết nhiều trải nhiều ấy vậy khoảng không gần mình nhất, ngay ở quê hương mình thì anh lại chưa hề được đặt chân tới, và rồi khi muốn được đặt chân tới thì bản thân đang bị ốm liệt, không thể đi được. Nhĩ dằn vặt, tiếc nuối và thất vọng vì sự thiếu xót của chính mình.

=> Cần trân trọng những điều giản dị, gần gũi, thân thiết nhất ngay bên cạnh ta

=> Rút ra triết lí : “Con người ta trên đường đời thật khó tránh những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình

- Đại diện cho ý chí, sự vươn lên trong khó khăn. Mặc dù thất vọng về chính bản thân mình nhưng anh không đầu hàng và không tuyệt vọng, anh vẫn tin tưởng và hi vọng vào sự tốt đẹp, vào sự bù đắp sửa sai. Nó được biểu hiện ở:

+ Đùa vợ, sẽ đi thành phố Hồ Chí Minh nếu như chân khỏi

+ Hình ảnh cuối câu chuyện: ”anh đang cố thu nhặt hết mọi sức lực cuối cùng còn lại của mình để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó” thật đáng thương, cảm động cho thấy rõ được sự sống luôn quẫy cựa và tồn tại trong huyết quản của anh, chưa từng có ý định đầu hàng số phận.

e. Nghệ thuật khắc họa nhân vật Nhĩ:

- Miêu tả tâm lí tinh tế, thể hiện được nội tâm suy nghĩ đắn đo của nhân vật Nhĩ, thông qua độc thoại nội tâm, đối thoại với vợ, với con trai, với lũ trẻ và cả với ông Khuyến.

-  Miêu tả khá chi tiết vẻ ngoài và những hành động của Nhĩ

+ Mặt mũi Nhĩ đỏ rựng một cách khác thường, hai mắt long lanh chứa một nỗi say mê đầy đau khổ

+ Những ngón tay vừa bấu chặt vừa run lẩy bẩy…

-  Miêu tả cảnh sắc:

+ Ngoài cửa sổ lúc bấy giờ, những bông hoa bằng lăng đã thưa thớt, cái giống hoa ngay khi mới nở, màu sắc đã nhợt nhạt

+ Tiết trời đầu thu đem đến cho con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra, vòm trời cũng như cao hơn

- Nhiều hình ảnh giàu tính biểu tượng

- Xây dựng tình huống độc đáo

- Trân thuật theo dòng nội tâm của nhân vật

…

=>Bộc lộ nội tâm dằn vặt, một” nỗi say mê đầy đau khổ”.

 3. Nhân vật khác

a. Liên - người vợ

- Một cô gái nông thôn, ở một làng bên kia sông. So với ngày ấy, bây giờ Liên đã trở thành một cô gái thị thành, chỉ được nói đến thông qua cuộc đối thoại ngắn với chồng.

- Đảm đang, hết mực thương yêu chồng con, tận tình chăm sóc chồng khi chồng ốm.

- Tâm hồn đẹp, Liên vẫn giữ nguyên vẹn những nét tần tảo và chịu đựng hi sinh từ bao đời xưa à cũng chính nhờ đó sau bao ngày tháng bôn tẩu, tìm kiếm, “

Nhĩ đã tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này”

=> Vợ Nhĩ là đại diện cho phẩm chất và đức tính truyền thống quý báu của phụ nữ Việt Nam: tần tảo, đảm đang , chịu khó, là chỗ dựa tinh thần vững chắc cho cha con Nhĩ. Đặc biệt trong hoàn cảnh ốm đau của Nhĩ, Liên vẫn không thay lòng đổi dạ mà vẫn chung thủy, kiên trì động viên chồng chữa bệnh. Liên đáng ngợi ca!

b.Thằng Tuấn - con trai Nhĩ

- Con trai thứ hai của Nhĩ, thằng cả thì học ở trong Nam. Tuấn có nhiều nét giống bố: “ Anh thấy càng lớn thằng con anh càng có nhiều nét giống anh”.

- Được bố nhờ đi sang bên kia sông Hồng, gián tiếp thực hiện giúp bố điều mà bố còn thiếu xót tiếc nuối chưa làm được. Tuy nhiên do còn trẻ tuổi, còn hồn nhiên vô tư nên Tuấn còn hơi vô tâm. Cậu chưa ý thức được ý nghĩa của việc bố mình nhờ nên cậu thấy đó thực sự là kì quặc và chẳng giống ai: “ Bố đang sai con làm cái việc gì lạ thế?”. Cậu không để tâm điều bố dặn , mải chơi sà vào một đám người chơi phá cờ thế, bọ lỡ chuyến đò , không thể thực hiện như đúng lời bố dặn.

- Ta thấy vừa đáng thương, vừa đáng trách , vừa lại thấy buồn cười vì sự vô tâm rất trẻ con đó của Tuấn. Có thể cậu thấp thoáng hình bóng của Nhĩ lúc còn trẻ. Cậu chưa hiểu nguồn cơ sự và chưa trân trọng và lắng nghe, hiểu thấu đáo tâm sự của người bố đang “sắp từ giã cõi đời đang giấu một tâm sự bí mật gì đó trong cái vẻ lúng túng”. Biết đâu sau này khi người cha ra đi, khi nghĩ lại cậu lại cảm thấy bản thân mình thật vô tâm đáng trách vì chưa đủ sự trân trọng những điều gần gũi thân thuộc xung quanh, để rồi ai biết được sau này lại tuột mất, vĩnh viễn không thể cầm nắm?

c. Lũ trẻ con hàng xóm và ông cụ giáo Khuyến

-  Là những nhân vật chỉ lướt qua trong câu chuyện nhưng cũng có ý nghĩa giá trị tư tưởng nhất định. Họ là những người đại diện cho sự quan tâm, đồng cảm trong cuộc sống. Xã hội ta rất cần những người như vậy!

4. Nhan đề: BẾN QUÊ

- Nhan đề có ý đồ nghệ thuật, mang tính biểu tượng, thể hiện được điều gẫn gũi, quen thuộc bình dị của nơi gắn bó. Qua đó, chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời, thức tỉnh sự trân trọng giá trị của cuộc sống gia đình và những vẻ đẹp bình dị của quê hương.

 III. Tổng kết

1. Nghệ thuật

- Tình huống truyện độc đáo, éo le.

- Nghệ thuật truyện nổi bật ở sự miêu tả tâm lí, hình ảnh giàu tính biểu tượng

- Câu chuyện trần thuật theo dòng tâm trạng của nhân vật.

- Giọng văn chậm rãi, điềm tĩnh, đầy trăn trở trong từng câu chữ.

2.  Nội dung

- Truyện ngắn Bến quê của nhà văn Nguyễn Minh Châu chứa đựng những suy nghĩ , trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời. Ông muốn thức tỉnh sự trân trọng giá trị của cuộc sống gia đình và những vẻ đẹp bình dị của quê hương.